Zes motivatie verhogende ontwerpprincipes

De zes ontwerpprincipes

De afgelopen maanden hebben we op een zevental middelbare scholen onderzoek gedaan naar de motivatie van leerlingen. De centrale vraag daarbij was wat we kunnen doen om de motivatie van leerlingen te versterken. Op basis van ons literatuuronderzoek en onze observaties tijdens het onderzoek hebben we een zestal ontwerpprincipes geformuleerd die kunnen helpen in het denken over interventies die de motivatie van leerlingen binnen en buiten de les ten goede komen:

• Bied keuzevrijheid en geef daarbij voldoende structuur
• Maak ruimte voor talenten en interesses
• Zorg voor voldoende uitdaging
• Laat voortgang zien en geef feedback op het proces
• Toon waardering
• Investeer in goede relaties

We lichten de principes hier verder toe.

Bied keuzevrijheid en geef daarbij voldoende structuur 

Het vergroten van de autonomie van leerlingen is één van de snelste manieren om de motivatie van leerlingen te versterken. Het bieden van voldoende keuzevrijheid binnen het leerproces speelt daar een belangrijke rol in. Een minimale hoeveelheid keuzevrijheid heeft al positieve effecten. Denk bijvoorbeeld aan het aanbieden van drie verschillende teksten om te vertalen, waar ze er maar één van hoeven te doen. Of de keuze uit luisteren naar een verdiepte instructie van de docent of zelfstandig werken aan de lesstof. Nog kansrijker wordt het als de keuzevrijheid een meer verregaande vorm heeft: dat leerlingen meer inspraak krijgen in wat ze leren, wanneer ze leren, hoe ze met de stof aan de slag kunnen en zelfs hoe ze daar op getoetst worden. Een mooi voorbeeld komt van een docent Engels, die de laatste lessen van het blok een 'free space'-formule hanteert, waarbij leerlingen zelf kunnen kiezen waar ze tijdens de les mee aan de slag gaan. Maakt niet uit wat, zolang het hun Engels maar ten goede komt.

Om keuzevrijheid effectief te maken is een structuur nodig die ondersteunend werkt aan de autonomie van leerlingen. Een duidelijk leerdoel, heldere verwachtingen, reflectie op het keuzeproces en betrokkenheid van de docent op het leerproces vormen de belangrijkste componenten van zo'n ondersteunende structuur.

Maak ruimte voor talenten en interesses

Het onderwijs wordt een stuk leuker en betekenisvoller voor leerlingen (wat logischerwijs de motivatie voor school ten goede komt) als het leerproces aansluit op hun interesses en ze de ruimte krijgen om hun talenten te ontdekken en ontwikkelen. Vraag leerlingen bijvoorbeeld waar ze bij jouw vak nieuwsgierig naar zijn. Wat zouden ze over een bepaald onderwerp te weten willen komen? Pas daar (voor zover mogelijk) het lesprogramma op aan. Ook helpt het als leerlingen weten waar hun talenten liggen. Onder talenten verstaan we natuurlijke patronen in denken en doen. Denk bijvoorbeeld aan eigenschappen als zorgzaamheid, leergierigheid, analytisch vermogen, creativiteit, sturingskracht of verantwoordelijkheidsbesef. Op het moment dat het leerproces een beroep doet op deze talenten krijgen leerlingen energie en zelfvertrouwen. Vraag een hulpvaardige leerling bijvoorbeeld om jongerejaars te begeleiden bij een vak. Of zorg voor voldoende spel- en competitie-elementen voor leerlingen die graag een prestatie neerzetten.

Zorg voor voldoende uitdaging 

Het leerproces wordt interessanter als leerlingen op hun niveau uitgedaagd worden om een volgende stap te zetten. Dit vraagt enerzijds om voldoende uitdaging zodat leerlingen ergens in kunnen groeien en anderzijds ook weer niet zo uitdagend dat ze het idee hebben het doel niet te kunnen halen. In dat laatste geval bestaat de kans dat ze het vertrouwen in eigen kunnen verliezen. Succeservaringen in het leerproces zijn een belangrijke stimulans om door te zetten. Door bijvoorbeeld aan het begin van een periode een diagnostische toets af te nemen krijgen de docent en de leerlingen zicht op wat zij al beheersen en wat een goede volgende stap zou zijn. Hier is niet alleen de les, maar ook het huiswerk op aan te passen.

Laat voortgang zien en geef feedback op het proces

Als het gaat om leren en ontwikkelen, dan zijn we vaak geneigd om meteen te kijken naar wat er nog beter of slimmer kan. Terwijl juist ook het stilstaan bij de weg die al afgelegd is, wat je al geleerd hebt en waar je beter in geworden bent, het zelfvertrouwen sterkt. Het helpt dan ook om de voortgang van leerlingen zichtbaar te maken. Bijvoorbeeld door toetsresultaten met de hele klas te delen en te bespreken, of door leerlingen in de loop van het jaar een toets te laten zien van het begin van het jaar zodat ze zien hoezeer ze vooruit gegaan zijn. Richt je feedback daarbij niet enkel op de persoon of het resultaat ('wat ben je toch slim' of 'wat een mooi cijfer'), maar vooral op het proces: op de strategie, de aanpak of de inzet van een leerling die effectief is geweest. Dit geeft ze meer sturingsinformatie in handen en sterkt een op groei gerichte mindset.

Toon waardering 

We hebben het allemaal (in een bepaalde mate) nodig om gezien en gewaardeerd te worden. Het geven van informatieve complimenten kan hier een mooie bijdrage aan leveren. Vertel een leerling wat je hem of haar ziet doen waar jij zo enthousiast over bent. Geef daarbij aan wat in jouw optiek het positieve effect daarvan was, of wat dit zegt over waar de leerling goed in is. Jongens kunnen soms wat onverschillig doen als ze een compliment of andere vorm van waardering krijgen. Onderzoek laat zien dat dit wel degelijk een grote impact op hun motivatie heeft. Je waardering toon je ook door leerlingen serieus te nemen: door met ze in gesprek te gaan over wat ze motiveert, hoe ze jouw vak vinden en wat jullie samen kunnen doen om het leerproces nog leuker en beter te maken, sterk je het gevoel van eigenaarschap.

Investeer in goede relaties

Ons onderzoek liet duidelijk zien dat verbondenheid een wezenlijk onderdeel van motivatie is. Leerlingen geven bijvoorbeeld aan dat ze voor een docent waar ze het goed mee kunnen vinden eerder geneigd zijn om net even die stap extra te zetten. Het hebben van een positieve verwachting van leerlingen speelt hier een belangrijke rol in, net als investeren in de relatie met leerlingen. Maar niet alleen de relatie tussen de docent en de leerling is van belang. Door leerlingen aan de hand van goede en uitdagende opdrachten meer met elkaar te laten samenwerken, motiveert ook.

Meer weten?

Wil je meer te weten komen over ons onderzoek rond motivatie en de concrete aanbevelingen die we op basis van dit onderzoek formuleerden? Klik dan op de bovenstaande links in de tekst en je komt bij de twee publicaties die we aan de hand van het onderzoek schreven. In ons boek 'Waarderend leren in het voortgezet onderwijs' wat recent verschenen is, besteden we naast motivatie ook aandacht aan talent, geluk en mindset.